Зилзила деганда авваламбор ҳаммамизнинг хаёлимизга Тошкент зилзиласи келади. Сабаби, бу зилзила фан-техника тараққий этган пайтда содир бўлгани учун зилзиланинг асоратлари, зилзиладан сўнг бўлган қайта қуришлар киноленталарга, фотосуратларга муҳрланган. Аммо, юртимизда Тошкент зилзиласидан аввал ҳам, бошқа турли шаҳарларда кўплаб зилзилалар ва улар ортидан беқиёс вайронагарчиликлар бўлган. Ана шундай зилзилалардан бири эски Юлиан тақвимига кўра 1902 йил 2-3 декабрь(Григориан тақвимида 16 декабрь) кунлари содир бўлган ва бутун шаҳарни вайрон қилган Андижон зилзиласидир.
Андижон зилзиласи ҳақида ўша даврда машҳур рус антропологи, Россия антропология фани
асосчиларидан бири, академик Дмитрий Николаевич Ану-
чин (27.8.1843 й. туғилган – 4.6.1923 й. вафот этган )нинг таклифи
билан С.А.Мелик-Саркисян "1902 йил 3 декабрдаги Фарғона зилзиласи" ("Ферганское землетрясение
3-го декабрья 1902 года" – Москва, 1903.") номли рисола
ёзган ва нашрдан чиқарган.
Айнан шу рисолани тадқиқ этган олимлар Р.Т. Шамсутдинов, А.А. Исҳоқов ҳамммуаллифликда ёзган "Андижон тарихидан лавҳалар" китобининг ("Шарқ" нашриёти – 2013 йил, Тошкент)
"Андижоннинг тарихий, меъморий
обидалари нега бизгача етиб келмади?" деб номланган бобида Андижон шаҳридаги қадимий обидаларнинг замонамизгача етиб келмаслиги сабаблари кўрсатиб ўтилган. Жумладан, тарихда Андижон шаҳрида бир нечта кучли зилзилар бўлиб ўтгани, айниқса 1902 йил 2-3 декабрь кунлари бўлиб ўтган зилзила жуда қаттиқ бўлгани ва шу зилзила туфайли Андижон шаҳридаги барча бинолар қулаб тушгани учун ҳам Андижонда тарихий бинолар сақланиб қолмагани ҳақида фикр юритишган. Шунингдек С.А. Мелик-Саркисяннинг 1902 йил 3 декабрдаги Фарғона зилзиласи рисоласида келтирилган фактлар асосида 1902 йилда Андижонда юз берган зилзила кўламини тадқиқ этишган.
С.А.Мелик-Саркисяннинг рисоласида ёзилишича ўша зилзила туфайли Ўрта Осиёдаги йирик савдо ва саноат марказларидан бири бўлган Андижон шаҳри ва унинг атрофида жойлашган бир қатор қишлоқлар тўла вайрон бўлган. 30.000 дан ортиқ уй таг-туги билан қулаб
тушган, беш минг нафарга яқин одам зилзила содир бўлган пайтда ва кейин вайроналар орасида қолиб вафот этган. Уйи қулаб тушган кўплаб оилалар бошпанасиз қолган.
Зилзиладан сўнг Андижонда зилзила оқибатларини бартараф этиш ишлари бошланиб кетади. Жумладан бинолар остида қолган ўликларни ковлаб олиш, уларнинг жаноза маросимларини ўтказиш, зилзиладан зарар кўрганларга ёрдам бериш ишлари шулар жумласидандир.
Ўша пайтда ўлкада ҳукмрон бўлган руслар томонидан Андижонни қайта тиклаш учун ёрдам жамғармаси
ташкил этилади ва Мелик-Саркисяннинг ёзишича ўша жамғармага ҳатто Россия императори Николай II ва рафиқаси ҳам маблағ ажратган.
Шунингдек Россия империясининг турли бурчакларидан Андижонга ёрдам маблағлари жўнатилган.
Шамсутдинов ва Исҳоқовларнинг китобида Андижон зилзиласига тегишли яна бир муҳим гап ёзилган. Унга кўра рус ёзувчиси А.П.Чехов 1903 йил июнда доктор Книперга ёзган мактубида "Москва шаҳри театрларида махсус спектакллар қўйилиб, томошадан тушган маблағ Андижонга, зилзила оқибатларини бартараф этиш учун юборилганини" ёзган.
Зилзилада ҳар бир хонадондан бир нечталаб одамнинг ҳалок бўлгани ва андижонликлар мотам ичра қолганлигига қарамай вайрон бўлган шаҳар ва қишлоқларни қайта тиклашда Андижон шаҳри ва унга туташ қишлоқлар аҳолиси жонбозлик кўрсатиб меҳнат қилади.
Айниқса андижонлик бойлар катта-катта маблағларни эҳсон қилиб, шаҳар ва қишлоқларни тиклаётган халққа овқат пиширтириб беради. Аҳолига қурилиш ашёлари сотиб олиб беради.
Мелик-Саркисяннинг ёзишича Андижонни тиклашда маҳаллий халқ билан бирга руслар, яҳудийлар ва бошқа европа миллатлари вакиллари, Андижонни бошқариб турган рус маъмурлари бирдай ҳаракат қилган. Ўша пайтда Андижонда фаолият олиб борган рус, яҳудий бойлари ҳам зилзила оқибатларини бартараф этишда анча маблағ ажратган.
Ана шундай саҳоватпеша бойлардан бири бу Миркомилбой Мирмўминбоев эди. У Андижон шаҳрини тиклаш учун катта маблағ ажратади.
Шамсутдинов ва Исҳоқов ўз китобларида Миркомилбой Мирмўминбоевнинг Андижон
уезди бошлиғи Ю.А. Бржезицкийга ёзган хатини кел-
тиришади. Хатда шундай ёзилган:
«Ўз она шаҳрим Андижоннинг маданий ривожланиши ва
батамом тартибсиз аҳволда бўлган Гултепа майдонига мада-
ний кўриниш бериш, майдон ҳам шаҳар кўрки бўлсин, ҳам
аҳоли фойдалана олсин деб, мен Миркомил Мирмўминбоев
ўз ҳисобимдан Андижон шаҳрига тортиқ сифатида қуйидаги
иншоотларни қуришни ўз зиммамга оламан:
1. Турли миллат вакиллари – эркак ва аёлларга мўлжалланган, қирқ ўринли намунали шифохона. Унда қуйидаги бўлимлар мавжуд бўлади:
а) жарроҳлик;
б) туғруқ-хона;
в) ич касалликлар;
г) секцион камералар ва ўлик
сақлаш учун ертўла;
д) дезинфекцион камера ҳамда шифохона бошлиқлари, ходимлари ва турли хизматчилар учун махсус бино;
е) шифохона биносини марказий иситиш бўлими ҳамда сувларни биологик тозалаш хизмати.
2. 30 ўқувчига мўлжалланган интернат тиридаги, мадраса
ўқувчиларини рус тилига ўргатиш бўлимига ҳамда зал ва
ёрдамчи биноларга эга рус-тузем мактаби.
3. 100 та ўқувчига мўлжалланган мадраса ва хонақоҳи бўлган намунали мактабхона.
4. Европача нусхадаги, ертўла ва қоровулхона, учта хожатхонаси бўлган учта дўконлар тизими. Мана шу дўконлардан келадиган фойда юқорида кўрсатилган муассасаларни таъминлаш ва таъмирлаш учун ишлатилади.
5. Маҳаллий халқ ва европаликлар учун алоҳида
бўлимларга эга бўлган ҳаммом.
6. Шу бинолар атрофида йўлкалар очиб, хиёбонлар барпо этиш, майдон марказида манзарали боғ барпо этиш.
Кўрсатилган иншоотларнинг барини мен, Миркомил
Мирмўминбоев, менинг назоратимда тузилган ва тегишли
ҳокимият томонидан тасдиқланган лойиҳа ва смета асосида уч йил давомида қуриб битказишни ўз зиммамга оламан...
Шу билан бирга юқорида кўрсатилган барча бинолар, ин-
шоот ва жиҳозларни қуриш учун ўз шахсий маблағимдан
500 минг сўм ажратаман».
Бироқ мустамлакачи маъмурият маҳаллий сармоя-
дор Миркомилбойнинг бу саъй-ҳаракатини онгли равиш-
да қўллаб-қувватламайди. Чунки Миркомилбойнинг Эски
шаҳарни замонавий талаб даражасида янгилашдек бу
саховатли, эзгули ватанпарварлик ишларидан мустамлакачи маъмурлар ҳадиксираб қўрққан. Улар Миркомилбойбойнинг бу ишлари чоризм мулозимларини обрўйига путур етказиши, афкор оммада уларга нисбатан ишончсизлик уйғотиши, ўлкани бошқариш ишига Миркомилбойдек юрт фидойисининг салоҳияти ва обрўйи соя солиши мумкинлигини ўйлаб Миркомилбойнинг таклифини рад этган. Таклифини рад этиш уёқда турсин, чор маъмурларининг сиёсий
фитначилиги билан Миркомилбой тазйиқ-таъқибга учрайди ва судланиб бегона юртга сургун қилинди.
Ўзбекистон миллий энцклопедиясида Андижон зилзиласи ҳақида қўйидаги маълумот берилган:
АНДИЖОН ЗИЛЗИЛАСИ — Ўрта Осиёда содир бўлган кучли зилзилалардан бири. 1902 йил 2 декабрь (янги тақвимда 16 декабрь) соат 10 да рўй берган. Бу зилзиладан Андижон шаҳри ва унинг атрофидаги қишлоқлар катта талафот кўрган. Ер кетма-кет уч марта силкиниб, биринчиси 8 — 9 балл, 1 — 1,5 минутдан сўнг иккинчиси 9 баллдан ортиқ ва яна 30 минут ўтгач, учинчиси 8 — 9 балл бўлди. 50 минг киши яшайдиган Андижон шаҳри билан атроф қишлоқларда кўп жойлар вайронага айланди. Зилзилада 4652 киши нобуд бўлди. Зилзила натижасида Андижондан 5–6 чақирим наригача бўлган темир йўл излари эгилиб қолди. Андижон станциясидаги паровоз ва поезд вагонлари изларидан четга суриб ташланди. 2 декабрь (16 декабрь)дан сўнг ҳам бир неча ой давомида Андижонда ер қимирлаб турди. Зилзила оқибатида Андижон ва унинг атрофида эни 10 сантиметргача бир неча ёриқлар пайдо бўлди. Айрим ерларда ер сатҳи 70 см гача чўқди. Андижон зилзиласи Жанубий Фарғона флексураси — узилиш чизиғи бўйлаб содир бўлган. Зилзила маркази Қораёрда (40,7° шимолий кенглик 72,2° шарқий узунликда) жойлашган.
Бугунги кунда Андижон шаҳрида сақланиб қолган обида ва биноларларнинг аксарияти ўша машъум зилзиладан кейин қурилган.
Жумладан, XIX асрда қурилиб, 1902 йил 3 декабрда
кучли зилзилада бузилиб, қулаб кетган ва аср бошлари-
да қайта тикланган бинолардан Девонбеги ёки Девонобой
масжиди (1862–1865 йиллар қурилган). Уйғур масжиди
(1868–1870 йиллар), Жомъе мадрасаси (1882–1892 йиллар)
сақланиб қолган. Улар эндиликда таъмирланиб, халққа
қайтариб берилди ва улардан андижонликлар самарали
фойдаланмоқда.
