"Прописка" очилса пойтахтда уй-жойларнинг нархи ошади(ми?).

Бизнинг бошқаларникига ўхшамаган ўз ишларимиз бор. Шулардан бири оддий инсонлар учун анча йиллардан бери пойтахтимиз Тошкент шаҳрида доимий яшаш учун рухсатнома, яъни кўча тилида айтганда "прописка" олишнинг мутлақо иложи йўқлигидир.
Эсимда, 1999 йил 17 февралга қадар пойтахтимиздан "прописка" олишда ҳеч қандай муаммо йўқ эди. Аммо ўша йили 16 февралда террорчилар томонидан пойтахтимизда амалга оширилган портлашлар ҳукуматимизни сергаклантирди ва 17 февраль куни биринчи президентимиз И.А.Каримов томонидан "Тошкент шаҳрида доимий рўйхатдан ўтишни тартибга солиш чора-тадбирлари тўғрисидаги қонун" эълон қилинди ва шу билан вилоятлардан кўчиб бормоқчи бўлган аҳоли учун Тошкент шаҳрида "прописка" олиш бутунлай ёпилди.

Йўқ, мен ушбу постимда ўша қарорни мухокама қилмоқчи эмасман. Зарурат бўлгандир-ки ўша қонун қабул қилинган. Мени кўпроқ бу қарорга нисбатан одамларнинг фикрлари қизиқтирган. Масаланинг бошқа ечимлари қизиқтирган.
Масалан, вилоятлардан пойтахтга кўчиб боришни хоҳловчилар "бу қарор ўша пайтда зарурат юзасидан қабул қилинган бўлса, кейинчалик аҳвол ўзгарди, давлатимиз анча оёққа турди, энди ўша қарорни бекор қилса ҳам бўлади" деган фикрни анчадан бери билдириб келишади. Пойтахтда яшовчилар эса "ўша қарор тўғри бўлган, агар "прописка"ни очиб юборилса Тошкентни вилоятликлар босиб кетади ва уй-жойларнинг нархи кескин ошиб кетади" деган фикрни билдиришади. Мана шу ерда ўшандай инсонларга қарата "пойтахт бу Ўзбекистоннинг ҳамма фуқороларига тегишли" деб ҳайқиргим келади.  (Бу фикрни олдинроқ тез-тез билдиришар эди. Ҳозир бу ҳақда унча гапирмай қўйишди. Сабабини қўйида тушинтиришга уринаман).

Эслайман, бир пайтлар Тошкент шаҳри марказида 2 хоналик квартира 2-3 минг долларга баҳоланарди. Шаҳар четроқларида эса 1000 долларга ҳам беришарди. Ўша пайтларда "прописка" энди ёпилган пайтлар эди. У пайтда ҳозиргидай интернет ва ижтимоий тармоқлар йўқ, муҳокама асосан жамиятда, жамоатчилик орасида жонли тарзда бўларди. Ана шу муҳокамаларда пойтахтликлар томонидан "прописка"ни ёпиб яхши иш қилишди, акс ҳолда бизда уй-жойларнинг нархи кескин ошиб кетарди" деган фикр тез-тез билдирилиб туриларди. Қизиғи бу фикрни ёши каттароқ инсонлар билдиришарди ва ўзим ҳам бу фикрни неча марталаб эшитганман. Аммо уларнинг бу тахминлари умуман нотўғри экан. Чунки "прописка" очилмаса ҳам уй-жойнинг нархи барибир ошиб кетди. Ошганда ҳам ҳатто ўн баравардан кўпроққа ошди. Масалан, 2001-2002 йилларда Тошкент марказидаги 2 хоналик ўртача таъмирланган квартираларнинг нархи 2-3 минг доллар бўлган бўлса, 2006 йилнинг бошидан оз-оздан кўтарилган нархлар ўша йили ёзга бориб ўша 2 хоналик ўртача таъмирланган квартираларнинг нархи  20 минг долларгача чиқиб борди. Кейинчалик эса кўчмас мулкларнинг нархи ошишда давом этиб ўшандай квартираларнинг нархи 40-50 минг долларгача чиқиб борди. Демак, уй-жойларнинг нархи ошаман деса "прописка"нинг очиқ ёки ёпиқлигига қарамайди ва ошаверади.

Шу ўринда эслаб кетишни лозим топдим; Бир пайтлар Тошкентда уй-жойлар арзонлик пайтида Қозоғистоннинг ўша пайтдаги пойтахти бўлмиш Алмати шаҳридан бизга қуруқ меваларга мижозлар келишарди ва улар Тошкентдаги уй-жойларнинг арзонлигидан ҳайратланишарди. Чунки ўша пайтда Тошкентда 2 хоналик квартиранинг нархи 3-4 минг долларлик пайтида уларда, Алматида ана шундай квартираларнинг нархи 30-40 минг доллар бўлган. Ўшанда улар "сизларда ҳам бу арзон нархлар узоқ сақланиб қолмайди, 1-2 йилда кўтарилиб кетади" дейишарди. Уларнинг тахминлари тўғри чиқди ва 2006 йилда, бир неча ой ичида уй-жойларнинг нархи кескин ошиб кетди. Ўша йилнинг апрель ойида қўлимда бироз пул йиғилди ва мени олдимда ё машина олиш ёки квартира олиш масаласи турарди. Ўшанда қозоқ мижозларимнинг гапларини эслаб мен квартира олишни танладим ва 8 минг долларга 2 хоналик квартира олдим. Ўша йилнинг июнь-июль ойларига бориб ўша мен олган квартираларнинг нархи 18-20 минг долларга чиқиб кетди.

Уй-жойлар нархининг "прописка" ёпиқ бўлган ҳолда ҳам ошиб кетаверишини ҳисобга олиб айтиш мумкинки  "прописка" очилса уй-жойларнинг нархи кескин ошиб кетади" деган гапда умуман асос йўқ. Шу учун пойтахтимиз аҳолиси ўша пайтларда ҳам, кейинчалик ҳам "прописка" очиб юборилса уй-жойларнинг нархи ошиб кетади" деб асоссиз хавотирланишган. Чунки уй-жойларнинг нархи "прописка" очилмаса ҳам ошиб кетаверди-ку!
Кейинчалик "прописка" ёпиқ ҳолатда ҳам уй-жойлар нархининг ошиб кетиши бу турдаги гапларни анча камайтирди. Чунки ўша "прописка" очилса уй-жойларнинг нархи ошиб кетади" деган инсонлар уй-жойларнинг нархи "прописка" ёпиқ бўлса ҳам ошиб кетаверишини кўрдилар ва бу мавзуда ошиқча гапирмай қўйдилар.

Хўш, прописка очиб юборилганда ёки ҳозир очиб юборилса ва бундан фойдаланиб кўплаб вилоятликлар пойтахтга кўчиб боришни хоҳлаб қолса унда аҳвол қандай бўлади? Бу муаммонинг ечими шу-ки пойтахт бўйлаб кўплаб кўпқаватли уйлар қурилади ва аҳолига сотилади. Бу учун пойтахтимизда етарлича ер заҳиралари бор.

Умуман олганда яқин тарихда, қисқа муддатларда ўз пойтахтининг аҳолисини 4-5 баравар оширган давлатлар ҳам учрайди. Масалан, кўп ишларда биз ўзимизга ўрнак қилиб кўрсатадиган Жанубий Корея.
1981-82 йилларда бу мамлакатнинг пойтахти Сеул шаҳрида 3 миллион атрофида аҳоли яшаган.  1981-йилда Сеул 1988-йилда бўлиб ўтадиган Ёзги Олимпиада ўйинларини ўтказиш ҳуқуқини ютиб олди. Ҳаммамизга маълумки Халқаро Олимпия Қўмитаси (ХОҚ) бу мусобақани ўтказишга даъвогар бўлган шаҳарларга инфратузилма, меҳмонхоналар, аэропортлар, спорт объектларини юксак даражада бўлишини талаб қилиб, спортчилар ва уларнинг делегацияларига ким зўрроқ шароит қилиб беришга ишонтиролса ўша шаҳарга мусобақани ўтказишни ишониб топширишган. Ўшанда бу мусобақани ютиб олган Сеулда жуда катта кўламда қурилиш ва ободонлаштириш ишлари бошланиб кетди. Спортчилар ва делегациянинг бошқа аъзолари истиқомат қилишлари учун кўп сонли кўп қаватли уйлардан иборат "Олимпиада шаҳарчаси" қурилган. Ўшанда бу шаҳарчада қурилган қарийб ҳамма хонадонлар хоҳловчиларга олимпиада ўйинлари тугагандан кейин кўчиб кириш шарти билан сотилган. Ўшанда бутун мамлакат бўйлаб эълонлар берилган ва хоҳловчилар мамлакатнинг исталган еридан келиб ўша уй-жойлардан сотиб олишган.
Агар Сеул Олимпиада ўйинларини ўтказиш ҳуқуқини 1981 йилда қўлга киритган бўлса, 1988 йилнинг баҳоригача катта ҳажмдаги қурилиш ишлари олиб борилди. Охир-оқибат натижа шу бўлдики Олимпиада ўйинлари тугагандан кейин 1990 йилгача Сеулнинг ахолиси салкам уч баробаргача ошиб 8 миллион кишини ташкил этди. Умуман олганда Жанубий Кореянинг бошқа шаҳарларида ҳам аҳоли сони кескин ошиб бораверди. Шаҳарларда кўплаб кўпқаватли уйларни қуриб аҳолига берилишининг сабабларидан бири бу Жанубий Кореяда танқис бўлган ер заҳираларидан унумли фойдаланиш бўлган. Агар ўшанда йирик шаҳарларда кўплаб кўпқаватли уйлар қурилиб аҳолига сотилмаганда аҳоли хусусий уйлар қуриб ўзи Кореяда шундоқ ҳам танқис бўлган ер заҳираларини янада камайтирар эди. (Мамлакатимизда, қишлоқ ҳудудларида охирги 25 йил давомида жуда катта ер заҳирасини томорқа учун аҳолига тарқатиб берилганини ва буни натижасида юз минглаб унумдор ерлар аҳоли яшаш пунктларига айланиб кетганини ҳисобласак Жанубий Корея тажрибаси бизга ҳалиям асқотиши мумкин.

Иккинчи мисолим Қозоғистон пойтахти Остана шаҳри мисолидадир. Бир пайтлар ҳали Целиноград деб аталиб юрилган пайтларда бу шаҳарда бор йўғи 150-180 минг атрофида аҳоли бор эди. Қозоғистон Президенти пойтахтни Алмати шаҳридан бу шаҳарга кўчириш ҳақида қарор қабул қилганидан сўнг бу шаҳарда энг аввало аҳоли учун янги турар-жойлар қурилиши бошлаб юборилди. Ва бу шаҳарга Қозоғистоннинг турли бурчакларидан кўплаб одамлар кўчиб кела бошладилар. Шаҳарда йиллар давомида аҳоли сони ўсиб бораверди. Хабарларинг бўлса жорий 2017 йилнинг бошларида мамлакат президенти Назарбоев Остана шаҳрининг 1 миллионинчи фуқоросига  расмий фуқороликни тантанали қилиб топширди.
Қаранг, бу шахар аҳолиси қисқа йилларда 6-7 бараварга кўпайди.

Хўш, биз нега Сеулдан ёки Остонадан тажриба ўрганмаслигимиз керак. Тўғри, Сеулда ҳам, Остонада ҳам уй-жойларнинг нархи бошқа вилоят шаҳарларига нисбатан бироз қиммат. Аммо бу кўплаб аҳолининг кўчиб боргани учун эмас, балки пойтахтлиги учундир. Агар шу шаҳарларда ҳам Тошкентдагидай "прописка" ёпиқ бўлиб кўплаб аҳоли кўплаб кўчиб бормаганида ҳам барибир уй-жойларнинг нархи вилоят шаҳарларига нисбатан баланд бўларди. Чунки улар ўз номи билан пойтахт шаҳарлардир.

Хулоса ўрнида шуни айтмоқчиманки "прописка" очилса уй-жойларнинг нархи қиммат бўлиб кетади" деган асоссиз ваҳимага тушмасдан бизнинг пойтахтимизда хам Сеул ва Остона тажрибаларини қўллаб "прописка"ни очиб юбориб кўплаб кўпқаватли уйларни қуриб аҳолига сотавериш (ёки ипотека кредити асосида қарзга бериш) керак. Чунки кўрдик, кўраяпмиз уй-жойларнинг нархи "прописка" ёпиқ бўлса ҳам ошгиси келса ошиб кетаверар экан. Кейин вилоят марказлари бўлмиш шаҳарларда ҳам турар-жойларни қуришни жадаллаштириб хоҳловчиларга кўпроқ сотавериш керак. Бу ишдан бизнинг энг ютадиганимиз аҳоли йирик шаҳарларимизга кўчиб бораверса  қишлоқ жойларидаги аҳоли деҳқончилик билан шуғулланадиган юз минглаб гектар ерларни шунчаки уй-жой бўлиб кетишидан сақлаб қоламиз.

Р.С. Албатта юқорида билдирган фикрларимда хато мулоҳазалар бўлиши мумкин. Агар сизларда бундан жўялироқ фиклар бўлса буни "муаллифнинг шахсий фикри"га йўя қолинг.