Ота; аянчли тақдир.

Ота

Ҳар бир инсон улғайиб, оилали бўлиб авваламбор ўзидан қиздир, ўғилдир зурриёт қолдиришни, зурриёт қолдирганда ҳам ақлли ҳушли, одобли, келажакда элга, юртга, Ватанга, ота-онасига меҳрибонлик билан хизмат қиладиган зурриёт қолдиришни хоҳлайди. Ҳеч ким "болам улғайиб жиноятчи бўлсин, ўғри-киссавур бўлсин, юзимни ерга қаратсин" деб ният қилмайди. Ҳамма ўз боласини иқболини кўришни, кексайганда фарзанди орқасидан ўзининг ҳам фарзандидан яхшилик кўрган эл-юрт томонидан дуо қилинишини, кексайганда фарзандларнинг камолини кўришни истайди. Аммо...

Аммо ана шу хом сут эмган банда бу учун авваламбор ўша фарзандга тўғри тарбия бериш кераклигини унутади. Баъзида ҳаддан ортиқ эркалатса, баъзида ҳаддан ортиқ уришади. Баъзида эса боласининг тарбиясини батамом ташлаб қўяди. Буни натижасида эса тарбиясида нуқсонлари бор бола катта бўлиб улғайиб отанинг ҳаққига дуолар келтириш ўрнига унинг ҳаққига лаънатлар олиб келади. Отанинг бошини эгади. Қаддини букади ва охир оқибат кексалик гаштини ҳали тузук-қуруқ татиб кўрмаган отани олтмиш ёшнинг нари-берисида гўрга тиқади.

Қўйидаги ҳикояда ҳам отанинг тақдири шундай аянчли бўлди. Охирги пайтларда ёлғиз ўғлининг нотўғри ишлари оқибатида жудаям катта суммага қарз бўлиб кетгани туфайли отанинг қадди букилди. Ҳаммасини ичига ютди. Озиб кетди. Охири бир кун тонгда тинчгина омонатини топширди.

Ота икки қизнинг ортидан ўғли туғилганида қанчалик хурсанд бўлган эди. Гўёки дунёда ундан ортиқ бахтли одам йўқдай. Ундан кейинги фарзанди ҳам қиз туғилди. Битта ўғил, "халқ тилида айтилганда "Яратгандан тилаб олинган" ўғилни эсини таний бошлаганда ҳам, ўсмирлигида ҳам ота унча эркалатмас эди. Аммо қаттиқ уришмас ҳам эди. Уришган вақтида ҳам хотини ўртага тушиб "ўзи биттагина боламни ҳам тинч қўймайсиз" деб уришгани қўймас эди. Ўғил оилада ўта эркин ўсди. Тўғри, ёмон болаларга қўшилиб ўғри ёки нашаванд бўлиб кетмади. Аммо у кўнгли тусаган ишни қила оларди. Ота "ўғлимни уйлантирсам босилиб, қуюлиб қолар" деган ўйда бир хонадоннинг қизини ўғлига унаштириб фотиҳа қилиб қўйди. Қиз бироз ёшлиги учун икки қуда тўйни кейинроқ қилишга келишиб олдилар.

Ота ҳали мактаб пайтиданоқ ўғлига видеокамера олиб берганди. Ўғил ўша пайтлардан бошлаб тўйларга чиқар, уларни видеотасвирга олиб пул ишлар эди. Аммо ишлаган пули ўзидан ортмас, камига отасидан беркитиб онасидан ҳам пул оларди. Ўғил ёш ҳолида тўйларга чиқиб юрган пайтида асосан қўшиқчилар билан бирга бўларди. Тўйдан кейин эса кўпинча тўйда хизмат қилган айрим раққосалар билан танишиб ёш ҳолида "кўзи очилди". Уйланадиган қизи билан унаштирилган пайтида эса турли ёмон ахлоқли қизлар билан "юриш"да "ас" бўлиб кетган эди. Ана шундай кунлардан бирида ота уйдалигида бир аёл киши ёнида ёш бир қиз билан чақириб келиб қолди. Ота эшикни очар экан аёл йиғлаб "Жувонмарг ўғлингиз қизимни номусига тегибди, энди унга уйланади. Уйланмаганига қўймайман" деб дод-вой сола бошлади. Ота "секинроқ гапиринг опа, қўни-қўшнилар эшитса нима дейди" деганига қарамасдан аёл ҳаммага эшиттириб бақириб-бақириб яна келишини айтиб кетди. Ўғил ўшанда аёлнинг олдига қўрқиб чиқа олмади. Ота биринчи зарбага ана ўшанда дуч келганди. Аёл кетганидан кейин ота ўғилни тергов қилди. Ўғилнинг айтишича ўша аёлнинг қизи шу пайтгача номусини йўқотиб бўлган. Ўша куни ҳам боланинг бироз кайфи борлигини билган қиз уни панага ўзи тортган ва охири мақсадига етган. Ота қизни кимлиги, унинг оиласи билан қизиқди. Маълум бўлишича қизнинг ўзи енгилтабиатроқ қиз экан. Ўғли билан бўлгунча ҳам қизнинг ёмон йўлларда юриши элга ошкор бўлиб улгирган, шу туфайли ҳам қиз уйланмаган биронта йигит билан "бирга бўлиб" уни илинтириши ва номини оқлаб тегиб олиши керак бўлган. Қиз бу болани "ҳали ёш, ҳеч нарсани билмайди" деб ўйлаган. Аммо қаҳрамонимиз аёллар масаласида "уста" бўлиб кетганлардан эди. Аммо қизнинг онаси ҳам анойи эмас экан. Ишга ҳуқуқни ҳимоя қилиш ходимларини тортиб болага чора кўришни сўрабди. Ўшандан кейин бир йилдан ошиқроқ вақт отанинг ҳаловати бўлмади. Ҳали қизнинг онаси дағдаға қилиб келади, ҳали ички ишлар ходимлари келишади.
Уёқда қудаси булар билан қуда бўлганига, қизини бу тайинсиз болага унаштириб қўйганига афсусда. Аммо чораси йўқ,  фотиҳани буза олмайди. У даврларда "фотиҳаси бузилибди" деган йигитни бало ҳам урмасди. Аммо қиз ҳақида бўлар-бўлмас миш-мишлар тарқаб кетиб кейин қизлар уйда ўтириб қолиб кетишарди. Қизнинг отаси шуларни ўйлади. Аммо ўша воқеадан кейин куёвини ҳам, қудасини ҳам заррача ҳурмат қилмайдиган бўлди.

Аҳвол анчагина таранг эди. Охири боланинг ўзи бир йўлини топди. Иккита  ички ишлар ходимлари билан гаплашиб (улар ҳадеб уйига келаверганларидан бола билан яхши таниш даражасига боргандилар) уларнинг қўлига ўша ишдан кейин отаси тортиб олиб қўйган видео камерасини олиб бориб бериб тинимсиз қизнинг ортидан кузатишларини ва бу учун ҳамма харажатларни кўтаришини билдирди. Ички ишлар ходимлари ҳам у қизнинг хулқи ҳақида ҳамма гапни эшитган эдилар учун бунга рози бўлдилар. Ахийри икки ой деганда қиз яна битта бола билан "бирга бўлиб" қўлга тушди. Уни пойлаб юрган ходимлар уни "иш" устида ушлаб олиб, буни ўша қиз кирган хонадонга бостириб кириб тасвирга ҳам олиб исботлаб, кейин қиз ва унинг онаси қилган даъвони туҳматлигини исботлаб ишни ёпдилар. Отанинг ўшанда кўп пули кетди. Аммо энг ёмон бир машмашадан қутилгани учун кетган пулига ачинмади. Аксинча одамлар орасида юзи ёруғ бўлгани учун хурсанд ҳам бўлди. 

Ўша ишдан кейин ҳам ўғил бебош юришини йиғиштирмади. Аммо энди у анча эҳтиёткор бўлиб қолганди. Шу тарзда йиллар ўтаверди. Ота ўғилни уйлантирди. Набиралар кўрди. Ўғил ҳам бироз босилди ва кейинчалик савдо ишига ўтиб кетди.
Унинг савдодаги ишлари ҳам олдинига  яхшидай туюлиб, охири бу ишдан у катта қарз бўлди. Қарзи уй-жойлари, мол-мулкини сотиб тўласа ҳам қарзнинг бир чеккасини ёпмайдиган даражага келди. Худонинг берган куни пулини сўраб уйга одам қидириб келади. Ўғил беркиниб юрибди. Ҳамма юк шўрликнинг отанинг гарданида. "Ўғлим уйда йўқ, келсин, қарз бўлса берамиз, хавотирланманг" деган гапни азбарои кўп такрорлайверганидан кечаси уйқусида ҳам айтиб чиқадиган бўлди. Ота маҳалланинг энг актив одамларидан эди. Бу ишдан кейин у  умуман уйдан чиқа олмай қолди. Катта гавдали одам озиб-тўзиб бир тутам бўлиб букчайиб қолди. Шу қарз туфайли қарзни қайтаришни кимдир илтимос қилиб сўраса, кимдир ялиниб сўрарди. Яна кимдир эса уруш-жанжал қилиб келиб охирида "э ўшандай ўғилни ўстирган сендай отага минг лаънат" деб ҳақорат ҳам қилиб кетарди. Ота барини ичига ютди. Охири бўлмади. Кунлардан бир кун эрта тонгда кўксини чангаллаб йиқилди-ю жон берди.

Эҳ ота, сен боланг туғилганида шу учун хурсанд бўлганмидинг? Сенинг ниятинг шунақа ўз отасига, эл-юртга  нолойиқ фарзанд ўстириш эдими? Шу фарзанд ортидан кексайганингда кунинг кун бўлмади-ку! Сен ҳам бола ўстираётганингда "кексайганимда белимга қувват бўлади, қўлимдан юмушимни олади, мен эса тенгдош чоллар билан чойхонага чиқиб гурунглашиб, кексалик завқини суриб юраман " деб ўйлавдингку! Эҳ ота, қайерда хато қилдинг? Кошки эди сенинг билиб-билмай қилган хатоларинг бошқалар учун дарс бўлса эди. Бугун сенинг вафотингни эшитиб қалбим қаттиқ оғриди. Сен бундай ўлимга лойиқ эмасдинг. Аммо тақдири илоҳий сенга шуни раво кўрган экан сени ҳам, бандаларнинг қўлидан нима ҳам келарди?

Вафотингни эшитиб ҳаққингга дуо қилдим. Ноқобил ўғлингнинг ҳаққига ҳам дуо қилдим. Яратган билиб-билмай қилган гуноҳларимизни кечирсин.Биздан ўтганларни раҳмат ва мағфират қилсин. Тирикларимизни Ўзининг Ҳақ йўлидан адаштирмасин. Бизларни ҳам доимо ота-онамизни хизматларини малолланмай қиладиган фарзандлардан қилсин. Ноқобил фарзандларга инсоф берсин. Омийн.

Alifbo mashmashasi atrofidagi lo'ttibozlik yoki qosh qo'yaman deb ko'z chiqarganlar.

Bosib yuborilgan "dinamit".

Hammasi 10 avgust kuni Shuhrat Rizaevning Prezidentimizga mamlakatimizda kirill alifbosini  asosiy alifbo, lotin alifbosini 2-darajali alifbo qilib belgilash haqidagi taklifi e'lon qilingandan boshlandi. Rizaevning taklifi internetda, turli ijtimoiy tarmoqlarda ham e'lon qilinar ekan bu taklif mamlakatimizdagi internet foydalanuvchilari orasida o'ziga xos shov-shuvni keltirib chiqardi. Kimdir uning taklifini xoinlikka yuydi. Kimdir esa uni so'kdi. Kimdir esa unga o'z maqolalari bilan asosli qilib raddiya berdi. Umuman olganda Rizaevning o'sha taklifi portlamay turgan dinamitni qo'qqisdan portlatib yuborishga o'xshadi.
To'g'ri, Rizavning o'sha taklifigacha ham uyoq-buyoqlarda ikkita alifbo orasida sarson yurmay kirill alifbosiga tezroq qaytish haqida maqolalar berilgan edi. Ammo ular Rizaevning taklifiday katta rezonansni keltirib chiqarmagan edi. Buni sababi oldinroq e'lon qilingan maqolalarda faqat kirill alifbosiga qaytish haqida fikrlar berilgan edi.  Rizaev o'zining maqolasida esa eng noto'g'ri fikrga borib ikkita alifboni ham birini asosiy, ikkinchisini esa qo'shimcha alifbo qilib qo'llash kerakligi haqidagi taklifi bo'lsa kerak .

Olovga kerosin sepish.

Oradan o'tgan bir necha kun mobaynida millat fidoiylari tomonidan turli internet saytlarda, ularning o'z bloglarida lotin alifbosi biz uchun eng ma'qul alifbo ekani haqida qator maqolalar e'lon qilindi. Ana shu maqolalar ortida ko'plab yurtdoshlarimiz ijtimoiy tarmoqlarda lotin alifbosini qo'llash tarafdori ekanliklarini bildirdilar.
Ammo ijtimoiy tarmoqlarda alifbo haqida fikr bildirganlar orasida kirill alifbosining bir-ikkita tarafdorlari ham ko'rinib qolganini e'tirof etaman.
Ijtimoiy tarmoqlarda alifbo masalasi muhokama bo'lib turgan va ko'pchilik lotin alifbosini qo'llab-quvvatlashini bildirib turgan bir paytda kecha upost.uz saytida gurlanlik huquqshunos, jurnalist Mirzabek Japaqovning "Enamiz lotindan tarqaganmi?" deb nomlangan maqolasi chiqdi-yu olovga kerosin sepilganday bo'ldi. Chunki janob Japaqov o'z maqolasini shunchalik farosatsizlik bilan yozgan-ki maqolani o'qib kishining xayoliga ipini uzub qochgan shaltoq buzoqcha keladi. Maqola o'ta saviyasizlik va o'ta befarosatlik bilan yozilgan. Ayniqsa undagi yozilgan "Enamiz lotindan tarqaganmi?" jumlasi "Ona" so'zini shevada "Ena" tarzida o'z shevasida ishlatuvchi  xalqimizning bir qismi uchun og'ir haqoratdir. Bu uchun janob Japaqovni bemalol "xalqlar o'rtasida nizo chiqarish" moddasi bo'yicha jinoiy javobgarlikka ham tortsa bo'ladi. Mayli, janob Japaqovning o'sha haqoratli jumlasiga (aytguncha janob Japaqov o'sha jumladan sarlavha sifatida ham foydalangan) bahoni huquqni himoya qilish organlari berishar. Biz esa uning befarosatlik bilan yozilgan maqolasiga javob berib turaylik. Jumladan janob Japaqov o'zining o'sha maqolasida bizning 1928 yilda arab alifbosidan lotin alifbosiga o'tishimizni A.V.Lunacharskiy nomi bilan bog'laydi. Bu esa tarixni soxtalashtirishdan boshqa narsa emas. Aslida o'shanda lotin yozuviga o'tishimizni ko'proq ziyolilarimiz xohlashgan. SSSR hukumatining bu ishga rozilik berishi esa nima qilib bo'lsada bizni va bizga o'xshab arab alifbosidan foydalanuvchi turkiy xalqlarni lotin alifbosiga o'tkazib ularni ming yillardan beri foydalanib kelayotganlari arab alifbosidan uzib qo'yish bo'lgan.

Janob Japaqov o'sha maqolasida yana bir yolg'on da'voni ilgari suradi. Ya'ni nima emish; lotin alifbosi o'zini oqlamagani uchun 1940 yilda biz kirill alifbosiga o'tgan ekanmiz. Axir 1928 yildan SSSR tarkibida bo'lgan turkiy xalqlarning lotin alifbosidan foydalanishlarini "ba'zi ittifoqdosh respublikalarning va RSFSR tarkibida bo'lgan avtonom respublikalarning lotin alifbosidan foydalanishlari SSSR manfatlariga zid kelishini hisobga olib, o'sha ittifoqdosh va avtonom respublikalarda zudlik bilan kechiktirmasdan kirill alifbosiga o'tish harakatlari boshlanishi" bu lotin yozuvi o'zini oqlamaganligi uchun emas, balki Moskvadan berilgan qattiy buyruq asosida bo'lganini janob Japaqovdan boshqa hamma biladik-u.  Eng muhimi maqolasidagi hammani chalg'ituvchi yolg'on ma'lumotlar bilan Japaqov nimaga erishmoqchi? Mabodo tez kunlarda lotin alifbosiga to'liq o'tib ketsak o'z xalqini Enadan olib haqorat qilgan janob Japaqov o'z xalqi oldida nima degan odam bo'ladi? U shuni o'ylaganmikin? Buyog'i unung vijdoniga havola.

Yuqorida Rizaevning maqolasidan ancha oldin ham kirill alifbosini yoqlab ayrim maqolalar chiqqan edi deb yozdim. Ana hunday maqolalardan biri shu yil boshroqlarida "Lotin yoki kirill-qay biri ma'qul?" sarlavhasi bilan e'lon qilingan Shahnoza To'raxo'jaevaning maqolasi edi. Maqola muallifi kirill alifbosiga qaytishni taklif qilar ekan bunga asosiy sabab qilib bizning juda ko'plab ilmiy, badiy adabiyotlarimiz kirill harfida chop etilganini va agar biz kirill alifbosidan butunlay voz kechib  lotin alifbosiga o'tsak ko'plab qimmatli manbalarimizni yo'qotishimiz mumkinligini keltiradi.
Shu erda savol tug'iladi; gap qanday qimmatli manbalar haqida ketayapti?
Savolimni kengroq tushintirish uchun muallif nazarda tutgan qimmatli manbalar bilan bog'liq ba'zi fikrlarimni bayon qilsam maqsadga muvoviq bo'ladi.
Muallif qimmatli manbalar deganda taxminimcha SSSR paytida chop etilgan badiy va ilmiy kitoblar, ilmiy ishlar va shunga o'xshash narsalarni nazarda tutgan(O'zi shulardan boshqa kirill yovuviga aloqador qimmatli nimalar bor?). Agar Sh.To'raxo'jaeva haqiqatdan o'z maqolalarida shularni nazarda tutgan bo'lsalar SSSR davrida chop etilgan narsalar(kitob, gazeta-jurnal va ilmiy ishlar)dan bizda o'zi nima qolgan? Masalan, mustaqillikdan keyin maktab kutubxonalaridagi kitoblar ham, qishloq va shaharlar kutubxonalaridagi kirill yozuvidagi ko'plab kitoblar makalaturaga topshirildi yoki shunchaki yo'q qilindi. Hatto o'sha mustaqilligimizning ilk yillarida bo'lgan qiyinchilik zamonlarida ko'pchilik shaxsiy kutubxonasidagi kitoblarni ham makalaturaga topshirib yubordi. Shunday ekan SH.To'raxo'jaeva da'vo qilgan "qimmatli manbalar"ning atigi bir qismi faqat yirik shaharlardagi kutubxonalarda saqlanayapti va ularning katta qismi qayta chop etishga muhtoj bo'lib yotibdi. Qayta chop etishda ularni lotin alifbosiga o'girib chop etish bu judayam murakkab ish emas. Shunday ekan lotin alifbosidan voz kechishda qandaydir "qimmatli manbalarni" saqlab qolishni bahona qilish bu o'ta kulguli bahona. Chunki xalqimizga kerakligi uchu ming yillar davomida yozilgan arab alifbosidagi kitoblarimiz kirill harfida qayta ko'chirilganday kerak bo'lsa kirill harfidagi kitoblarimiz ham lotin alifbosiga qayta o'giri'averiladi. Bu judayam muammo ish emas.

"Qimmatli manbalar"ga doir bir qiziq holat yaqinda o'zim bilan sodir bo'ldi. Ammamning erlari pochchamiz SSSR davrida ashaddiy kommunist bo'lganlar va turli partiya lavozimlarida ishlaganlar. Uylarida anchagina kitoblari bor edi. Bundan bir necha yil oldin vafot etdilar. Vafotlaridan keyin og'illari bo'lmish ammavachchamdan o'sha kitoblarni menga berishini so'radim. U har gal nimadir deb bahona qilaverdi va kitoblarni berishni ortga suraverdi. Men esa so'rashni qo'ymayman. Shu zaylda 4-5 yil o'tib ketdi. Yaqinda o'sha ammavachcham telefon qilib o'sha men so'ragan kitoblarni opketishim mumkinligini aytib qoldi. Borsam o'ttiztacha kitob bor xolos. Ammavachchamdan "qolgan kitoblar qani" deb so'rasam "bori shu qolibdi, qolganlarini bir qismini sichqon qiyib yuboribdi, yana bir qismini esa uydagilar qish paytlarida pechkaga tutuntiriq qilib yoqib yuborishibdi" dedi. Kitoblarga qarasam o'ttiztacha kitobdan bironta pichoqqa ilinadigani yo'q. "Djerzinskiy haqida hikoyalar", Stalinning tanlangan asarlari kabi kitoblar. Hatto Izzat Sulton domlaning A. Navoiy haqidagi qandaydir tadqiqotlarining ichi ham g'ij-g'ij kommunistik mafkura va Lenindan iqtiboslar bilan to'la. Kitoblarni ko'rib "bekorga pechkaga tutantiriq qilishmagan ekan-da" deb o'yladim. Xo'sh, SH. To'raxo'jaeva o'z maqolalarida o'sha hech kimga kerak bo'lmagan kitoblarni "qimmatli manbalar"  deb atayaptilarmi? Ularning nimasi biz uchun qimmatli manbalik qiladi?
Men bu gapim bilan SSSR paytida chop etilgan kitoblar hech narsaga arzimaydi deyishdan yiroqman. O'sha paytda chop etilgan kitoblar orasida bir qism qimmatli manba bo'la oladigan kitoblar ham bo'lgan. Ammo ishoning, hozir o'sha kitoblardan nihoyatda kam saqlanib qolgan va o'sha kitoblarning aksariyatini qayta chop etishga ehtiyoj bor. Shunday ekan lotin alifbosiga to'liq o'tsak o'sha kitoblar lotin alifbosida qayta nashr etilaveriladi. Va ularning lotin alifbosida qayta nashr etilishi bu judayam qo'rqinchli va vahimali ish emas.

Kirillchilarga raddiya.

Endi kirill alifbosiga qaytishni xohlayotganlarga qarshi bo'lgan fikrlarimni keltirsam.
Yuqorida ikkita maqola haqida yozib kirill alifbosiga qaytishni xohlaydiganlarning vajlarini keltirdim.
Endi do'ppini boshdan olib qoyib(boshda do'ppini o'zi yo'g'-u endi bu ham bir gap-da) yaxshilab o'ylab qarasak biz lotin alifbosiga 90% o'tib bo'lganimizni ko'ramiz. Bu gapdan aslo ajablanmang. Ha shunday, biz lotin alifbosiga qariyb o'tib bo'lganmiz. Ertab ko'chaga chiqsangiz ko'changizning nomi lotin alifbosida yozilgan. Qishlog'ingiz va shahringizning nomi kirish-chiqishda lotincha yozilgan. Maktab va kollejlarda  ta'lim lotin yozuvida. Turli muassasalarning nomi kirish peshtoqlarida lotin alifbosida, turli shiorlar yozilgan bannerlar, ko'cha belgilari lotin alifbosida yozilgan. Lotin yozuviga to'liq o'tishimiz uchun OAV lotin alifbosida chop etilsa va uz domenidagi saytlar lotin alifbosiga o'tsa va yana ba'zi idoralar o'z hujjatlarini lotin alifbosida yozsalar bo'ldi, lotin alifbosiga to'liq o'tib ketamiz. Xo'sh janobi kirill alifbosini yoqlovchilar katta-katta va aqlli boshlaringni ishlatinglar-chi bor yo'g'i bajarish shart bo'lgan 10% lik ish qolgan lotin alifbosiga o'tganimiz yaxshimi yoki yana hammani, ayniqsa yosh avlodni savodsiz qilib, butun dunyoga kulgich bo'lib kirillga qaytish yaxshimi?
Meni eng hayron qoldirayotgani kirillga qaytishni taklif etayotgan janoblar va xonimlarning hammalari o'ta aqlli insonlardir. Shuncha aqllari bilan ular bunday axmoqona taklifni qanday berayaptilar hayronman.

Xulosa.

Agar yozganlarimni diqqat bilan o'qiyotgan bo'lsangiz men ushbu qoralamamda kirill alifbosiga qaytishning siyosiy xato bo'lishini yozmadim. Zero hozirgi holatimizda kirillga qaytishimiz yerga tupurib tupukni qaytarib yalash bilan barobardir. Yoki ikkita qardosh davlat Ozarbayjon va Turkmanistonda qisqa fursatda lotin alifbosiga muvaffaqiyatli o'tib bo'linganini yozmadim. Zero buniyam hamma ko'rib o'tiribdi. Yoki aholisining katta qismi rusiyzabon bo'lgan Qozog'istonning 2025 yilga borib batamom lotin alifbosiga o'tish haqidagi qarorini ham batafsil yozmayapman. Bundan ham kallasi katta va aqli ko'p janoblarning o'zlari xulosa chiqaraverishsin.  Aytmoqchi bo'lganim lotin bizga kelajagimiz uchun kerak. Ha, kelajagimiz uchun kerak. Bu yo'lda kimlardir, qandaydir muammolarni ko'rayotgan bo'lsalar o'sha muammolar hal qilsa bo'ladigan muammolardir. O'rta va keksa avlod bu yozuvni bilmasligini bahona qilmaylik. Kerak bo'lsa qisqa davrda o'rganib olsa bo'ladi. Yoki qimmatli manbalarni yuqotishni ham bahona qilmaylik, ularni harholda lotinchaga o'girsa bo'ladi. Umunan olganda Rizaevning va Japaqovlarning yozayotgan gaplari va qilayotgan ishlari oddiygina lo'ttibozlikdir, bundan boshqa narsa emas. Chunki ularning qilayotgan takliflari ham, da'volari ham "na qozonda turadi va na cho'michda".

Mening xulosam shuki endi yana yangidan-yangi kirilparastlar chiqib yana qandaydir lo'ttibozlikdan iborat kulguli da'volar qilmasidan biz tezroq lotin alifbosiga batamom o'tishimiz kerak. Aks holda ular  qandaydir bo'lar- bo'lmas da'volar qilib, o'zlarining lo'ttibozliklarini davom ettirib siz bilan meni asabimizga tegib yuraveradilar.

AROSATDA QOLGAN MILLAT: LOTINMI YOKI KIRILL?

Ikki kundan beri ijtimoiy tarmoqlar qandaydir bir olimni (nomini eslashni ham xohlamayapman) yurt rahbariga kirill alifbosiga qaytish va kirill alifbosini asosiy alifbo, lotin alifbosini ikkinchi alifbo sifatida qo'llashni taklif etganini muhokama qilish bilan band. Men bu erda o'sha olimni ham, uning ilmini ham, uning shaxsini ham muhokama qilish niyatim yo'q.
Men faqat bir narsani, agar o'sha olim taklif etgan narsa ro'y bersa biz kirill harfiga qaytsak yana arosatda qolishizni, millat savodxonligining sifati yanada pastlashi mumkinligini bilaman. Chunki o'zi shundoq ham na eski kirilcha alifbodan to'liq voz kechmay va na yangisiga to'liq o'tmay shu paytgacha biz ko'p narsa yo'qotdik. Millat ana shu sabab ham ancha savodsiz bo'ldi.
Bu masalaning bir tarafi. Ikkinchi tarafi shu-ki oxirgi o'tgan ming yillikda xalqimiz eng og'ir kunlarni 70 yil hukm surgan yuviqsiz kommunistlar davrida ko'rdi. Bu aslo mubolag'a emas. Eslang, o'sha yuviqsiz kommunistlardan biroz oldin tepamizda 50-60 yil xojayinchilik qilgan Chor Rossiyasi ham bizga kommunistlarday azob bermagan. To'g'ri ular bizni bosib olishlarida o'rtada janglar bo'lgan va bu janglarda bobolarimiz shahid ketganlar, tinch aholi jabr ko'rgan, ammo Chor Rossiyasi hukumati bizni alifbomizni o'zgartirishga urinmagan, dinimizni cheklab ateistik rejim o'rnatishga harakat qilmagan. Ammo 1917 yildagi Oktyabr to'ntarishidan keyin xalqimizni boshiga haqiqiy kulfatlar yog'ildi. Millatning tayanchi bo'lgan boylar quloq qilindi, millat ma'rifatchilari adiblar ,  millatning tarbiyasida muhim shaxslar hisoblangan diniy ulamolar, olimlar qamaldi, otildi. O'shanda xalqimiz boshiga shuncha ko'rgiliklarni solgani etmaganday qizil bosqinchilar bizning alifbomizga ham chang soldilar.

Shu o'rinda ijozatlaring bilan biroz tarixni eslasam. 1928 yilda Ozarbayjon poytaxti Boku shahrida turkiy tilli davlatlar vakillari yig'ilib o'zaro madaniy va ilmiy aloqalarni rivojlantirish barobarida o'rtada mushtaraklik bo'lishi uchun turkiy tilli davlatlar va SSSR tarkibidagi milliy respublikalar, avtonom hududlar hammalari bir xil alifboga o'tish haqida qaror qabul qilib yangi alifbo sifatida lotin alifbosini tanladilar va o'sha yildan e'tiboran shu yig'ilishda qatnashgan davlatlar lotin alisbosiga asoslsngan yangi alifboga o'ta boshladilar. O'shanda bu anjumanda Turkiya, Ozarbayjon, O'zbekiston, Qozog'iston, Qirg'iziston  Turkmaniston, Tatarston, Boshqirdiston va hokazo turkiy tilli davlatlar respublikalar vakillari qatnashgan edilar.

Ammo yuviqsiz kommunistlarga o'z tarkibidagi turkiy tilli respublika va avtonom hududlarning o'zini kirill alifbosidan farqli boshqa bir alifboda yurishlari mutlaqo to'g'ri kelmadi va oradan 12 yil o'tib 1940 yilda oxiri baribir o'zining kirill alifbosiga asoslangan alifbosiga bizni va bizga qo'shib boshqa turkiy tilli pespublikalarni majburlab o'tkazib qo'ydi. Yuqorida ularning bizga etkazgan jabr-u sitamlarini yozdim. Xo'sh, shunday ekan biz 1994 yildayoq lotin alifbosiga o'tish haqida qaror chiqarib, so'ngra o'sha qarorning ijrosini ta'minlab qo'ymay yana o'sha bizni boshimizga og'ir kunlarni solganlarning alifbosiga oqaytishimiz kerakmi? Qani mantiq?

Uchinchidan, dunyodagi sanoqli davlatlar kirill alifbosidan foydalanadi. Undan qolgan ko'pchilikning alifbosi lotincha. Demak dunyo hamjamiyati bilan birga qadam tashlashni xohlar ekanmiz bizda lotin alifbosi qolishi kerak.
Yuqorida kirill yozuvidan sanoqli davlatlar foydalanadi deb yozdim. Bular Sobiq Ittifoq respublikalarining ayrimlari, Sobiq Yugoslaviya respublikalarining ayrimlari va Mongoliya. Shularning orasida yon qo'shnimiz Qozog'iston ham bor. Qozog'iston aholisining qariyb yarmini ruslar tashkil etishini, yana bir qismini esa rus tilida gaplashuvchi mayda millatlar tashkil etishini inobatga olsak bu tabiy hol. Ammo qozoqlarning uzoqni ko'ra  oluvchi ajoyib prezidenti Nazarboev bundan ikki yil oldin Qozog'iston 2025- yilgacha lotin alifbosiga to'liq o'tishini e'lon qildi va bu haqdagi qonun hujjatini imzoladi. Men yuqorida bu siyosiy rahbarni "ajoyib prezident" deb atadim. Bu insonning ajoyibligi  uning uzoqni ko'ra olishi va xalqiga nima yaxshi bo'lishini ko'ra olishidir. Va bu prezident "aytadi va bajaradi" sifatiga ega prezidentlardandir. Endi aholisining aksar qismi ruscha gaplashadigan va ruslardan iborat bo'lgan Qozog'iston lotin yozuviga o'tmoqchi bo'layotganida biz lotin yozuviga o'tish haqidagi qarorni 1994 yilda chiqarib qo'yib, 23 yildan beri yosh avlodni shu yozuv bo'yicha o'qitib endi agar yana kirill yozuviga qaytsak bu biz uchu o'ta sharmandali ish bo'ladi. Yana yurt ozodligi uchu jon fido qilgan bobolarimizni ruhlarini chirqiratish bo'ladi.

To'rtinchidan hozirgi savodxonligimizning past ko'rsatkichlarini ayrimlar lotin yozuviga bog'lashga urinmoqdalar. Savodxonligimizning pasayib borayotganiga lotin yozuviga o'tganimiz emas, balki 23 yildan beri to'liq o'tib keta olmayotganimiz sabab bo'lmoqda.  Millatimizning yosh-u kattasi hammasi ikki alifbo orasida tentirab qolmoqda. Bir paytlar lotin alifbosiga o'tish haqida qaror qabul qilinganda bu yozuvni kattalar ham o'rganib olishlari uchu ma'lum bir vaqt kerakligi aytilib qaror 1994 yilda chiqqan bo'lsa alifboga to'liq o'tish yili qilib 2000-yil belgilangandi. 2000-yildan keyin ham bir yigit umriga teng yillar o'tib ketdi ham-ki biz hanuz yangi alifbomizga tocliq o'ta olmay nimalarnidir bahona qilib yuribmiz. Eslaylik, o'shanda biz bilan birga lotin alifbosiga o'tish haqida qaror qilgan Ozarbayjon va Turkmaniston qisqa yillarda yangi alifboga to'liq o'tib bo'ldi. Bizga o'xshab "Kattalar o'rganib olsin, muddat beraylik" deb sustkashlik qilib yurishmadi. "Kerak bo'lsa tezroq o'rganasan" deb tezlashtirib o'tishdi, qo'yishdi. Biz esa hanuzgacha kajbahslik qilib yuribmiz "kirill yaxshimi yoki lotin?" deb. Bu ketishda ana shunday arosatda yuraversak qozoqlar ham bizdan oldin bu alifboga to'liq o'tib bo'lishadi. Biz esa hammani savodsiz qilib, hammaga kulgich bo'lib arosatda yuraveramiz.

Ana shu uchun meni taklifim shunday-ki biz kechi bilan 2018 yilning 1-yanvaridan boshlab butun mamlakatimizdagi hujjat yurutuvchilarga, OAV ga, umuman hamma-hammaga lotin yozuviga asoslangan alifbomizdan foydalanishni majburiy qilish va osha sanadan boshlab kirill alifbosidan foydalanishni qattiy taqiqlash chorasini kocrishimiz kerak. Aks holda kech bo'ladi va har bir o'tgan kunimuz o'zimizning zararimizga bo'lib boraveradi.

08.08.2008 воқеалари, Россия-Грузия можороси.

08.08.2008 воқеалари. Россия-Грузия можароси.

08.08.2008. Бу сана менинг ёдимда Пекин ёзги олимпиада ўйинларининг очилиш куни ва Россия - Грузия уруши бошланиши куни сифатида қолган.
География ва сиёсатдан бироз хабари бор одам билади-ки Собиқ Иттифоқ даврида Грузия ССР таркибида учта автоном ҳудуд бор эди. Булар Абхазия республикаси, пойтахти Сухуми шаҳри, Аджария республикаси, пойтахти Батуми шаҳри ва Жанубий Осетия автоном округи, пойтахти Цхинвали шаҳри, эди. 1991 йилнинг август ойида СССРни сақлаб қолиш учун Кремлдаги бир қатор юқори лавозимли амалдорлар томонидан давлат тўнтаришига уриниш бўлди ва унинг мааффақиятсиз тугаши ортидан иттифоқдош республикалар навбати билан ўз мустақилликларини эълон қила бошладилар. Уларнинг орасида Грузия ҳам бор эди. Гарчи ўша пайтдаги СССР президенти Горбачёв ва РСФСР президенти Елцин иттифоқдош республикаларнинг мустақил бўлиб кетишларига рози бўлишган бўлса-да амалда Россия ўз қўл остидаги майда миллатларни йўқотишни асло хоҳламас эди. Шу сабаб туфайли миллий республикалар ўз мустақиллигини эълон қилишлари ортидан аламзада Россиянинг яширин "тарғибот машиналари" ишга тушди ва у турли йўллар билан миллий республикалар таркибида бўлган автоном ҳудудларда яшаётган кичик миллатларни ўзлари таркибида қолаётган давлатларга қарши бош кўтаришга ундади. Ўшанда Россиянинг қўллаб-қувватлаши ортидан Молдавияда асосан русийзабон аҳоли яшайдиган ҳудуд Принестровье, Озарбайжонда кўпроқ этник арманилар яшайдиган Тоғли Қорабоғ, Грузияда эса Жанубий Осетия ва Абхазия марказий бошқарувга қарши чиқиб ўз мустақилликларини эълон қилдилар. Ўртада ўзаро урушлар чиқди. Уришаётган тарафларнинг ҳар икки тарафидан ҳам кўплаб қурбонлар берилди. Вайронагарчиликлар бўлди. Шунча қурбонлар ва вайронагарчиликларга қарамай на Молдавия, на Озарбайжон ва на Грузия бош кўтариб мустақиллик даъво қилган ўз ҳудудларни назоратларига қайтара олмадилар. Бунинг сабаби бош кўтарган ҳудудларга  қурол-яроқ ва озиқ-овқат тарафидан асосан Россия ёрдам берди ва ўртада тинчликни сақлаш баҳонасида ўша можаро келиб чиққан ҳудудларга ўзининг ҳарбий бўлинмаларини жойлаштирди. Бундай шароитда энди марказга бўйсинишни хоҳламаётган ҳудудларни қайтаришнинг сира иложи йўқ эди. Чунки энди уларни "тинчликни сақлаш" баҳонасида Россия армияси ҳимоя қиларди. Шундан кейин Абхазия, Жанубий Осетия, Тоғли Қорабоғ ва Принестровье амалда уларнинг мустақиллигини ҳеч ким тан олмаган бўлса-да "мустақил бошқарувга эга ҳудудлар"га айландилар ва уларнинг ҳудудида Россия армияси ўрнашиб қолаверди.

Орадан йиллар ўтаверди ва Россия ўзининг ғаразли ишларини баҳсли бу ҳудудларда бошқача тарзда давом эттираверди. Яъни ўтган йиллар давомида юқоридаги баҳсли тарзда мустақил бўлган ҳудудлар аҳолисига зўр бериб Россия паспортлари тарқатила бошланди. Энди ўша ҳудудлар аҳолиси ўз навбатида Россия фуқороси ҳисобланадиган бўлди.

Орадан бироз ўтиб 2003 йилда Аджария республикасида ҳам Грузиядан ажралиб мустақил бўлиш харакатлари бошланди. Аммо Грузия бу сафар хатога йўл қўймади ва бош кўтарган аджарларнинг ҳаракатларини қурол кучи билан бостирди. Ўшанда Аджарияга Россия "ўз вақтида  ёрдам кўрсатишга улгура олмай қолди". Шундан кейин мустақиллик учун курашда аджарларга бош бўлган Аджария республикасининг президенти Аслан Абашидзе Москвага қараб қочиб қолди. Қочишга улгура олмаганларни эса Грузия махсус кучлари қамоққа олдилар ва шу билан аджарларнинг мустақиллик учун бўлган курашлари шу билан якун топди.

08.08.2008да Грузия ўзига бўйсунмай юрган "ўгай ўғли" бўлмиш Жанубий Осетияни ўзига қайта бўйсундириш мақсадида Цхинвалига қараб қўшин тортди. Ўртада уруш бошланди. Кучлар тенг бўлмагани туфайли Грузия қўшинлари саноқли соатларда Цхинвалига етиб боришди ва уни босиб олишди. Ана шу пайтда катта саҳнага Россия чиқди ва "ўз фуқороларини ҳимоя қилиш мақсадида" Грузияга қарши уруш эълон қилди. Россия армияси саноқли соатларда Жанубий Осетиядан Грузия армиясини сиқиб чиқариб кейин Грузиянинг ўзига бостириб кирди ва пойтахт Тбилиси шаҳри томон ҳужум бошлади. Ана шундай ҳолатда Грузиянинг мустақиллиги учун катта хавф туғилди ва грузинлар ўз пойтахтларини Россия армияси босиб олмаслиги учун Россия билан сулҳ тузишга мажбур бўлдилар ва ўша пайтгача яна таркибларига қўшиб олиш умидида юрган иккита баҳсли ҳудудлари, Жанубий Осетия ва Абхазияни батамом қўлдан чиқардилар.
"Ўз ватандошларини ҳимоя қилиш" мақсадида олиб борилган бу урушда ғалаба қозонган Россия уруш тугаши биланоқ Жанубий Осетия ва Абхазиянинг мустақиллигини тан олди. Ўшанда Россия армияси Жанубий Осетияга ва Грузияга бостириб кирганини бутун дунё қоралаб чиқди ва Россияни "ўзига тегишли бўлмаган ҳудудларда ҳарбий аралашув олиб борди" деб айблашди. Аммо Россия бундай айбловлардан пинагини ҳам бузмади.

Ўша воқеалардан кейин Абхазия ва Жанубий Осетия аҳолисига Россия ошкора равишда паспорт бера бошлади ва уларни "ўз ватандошлари" сафига қўшиб олди. Охирги маълумотларга қараганда хозирги кунда бу иккала ҳудудда Россия паспортини олмаган одамлар нихоятда кам қолган ва аксарият одамлар Россия паспортини олиб бўлганлар.

2014 йилда Украинанинг Донецк ва Луганск шаҳарларида рус миллатига мансуб кишилар томонидан минтақани Украина бошқарувига қарши ҳаракатлар бошланди ва ўртада қуролли можаро келиб чиқди. Ана шу ерда ҳам Россия ўзининг одатдаги тарғибот ишларини бошлаб юборди ва ҳудуддаги айирмачилик кайфиятдаги кишиларни "ватандошларни қўллаб-қувватлаш баҳонасида қурол-яроқ ва озиқ-овқат кабилар каби турли ёрдамлар билан қўллаб-қувватлади. Камига эса баҳсли ҳудуд аҳолисига тезлик билан Россия паспортлари тарқатила бошланди. Бугунги кунга келиб Донецк ва Луганск аҳолисининг аксариятида Россия паспорти борлиги учун улар Россия фуқоролари хисобланишади ва энди Украина бу ҳудудларни ўз таркибига қайтариб олишидан умидини узаверса ҳам бўлади.

Қрим воқеалари ҳам ҳаммамизга таниш, ўшанда Украина ҳукуматига бўйсинишдан бош тортган Қрим рахбарларини ва айирмачиларини Россиянинг Қора денгиз флотида хизмат қилаётган Россия ҳарбий кемалари ва ҳарбий хизматчилари ҳар тарафлама қўллаб-қувватлаб турдилар. Шу туфайли хам Қримда бош кўтарган айирмачиларни қайта бўйсиндиришда Украина армиясининг қўлидан ҳеч нарса келмади. Воқеалар охир-оқибат шу билан тугади-ки Россиянинг тўлақонли қўллаб-қувватлаши ва бевосита аралашуви натижасида Қримда ноқонуний референдум ўтказилди ва ярим орол Россияга ноқонуний қўшиб олинди.

Бугун ўша Россия-Грузия воқеаларини Россия ОАВ эслашар экан уларнинг аксариятида Россия бош вазири Д.Медведевнинг "биз ўз ватандошларимизни ҳимоя қилишга доим тайёрмиз" деган гапларини келтиришаяпти. Жаноб Медведевнинг ана шу гаплари  бизни Россия билан қиладиган муносабатларимизда сергак бўлишимизни тақозо этади.

Хулоса сифатида шуни айта оламан-ки биз мустақил ва суверен давлат сифатида доим Россия билан эҳтиёткорона муносабат олиб боришимиз керак ва яқин тарихда ён-атрофимизда бўлиб ўтган ишлар бизга сабоқ бўлиши керак. Шу учун ҳам биз Россия билан ўта яқинлашиб ҳам кетмаслигимиз ва ўта узоқлашиб ҳам кетмаслигимиз керак. Шуниси тузук бўлади.