Бир умрлик сабоқ.

Биз тўрт ўртоқ Ҳаким, Умид, Қобил ва мен бир синфда ўқирдик. Кейин уйларимиз ҳам битта кўчада, бир-бирига яқин эди. Кўчани энг охирида, қирнинг устида, Ҳакимларнинг уйи эди.  Мактабгаям бирга бориб, бирга қайтардик. Бўш вақтимизда бирга ўйнардик, бирга дарс тайёрлардик.

Ўшанда иккинчи синфда ўқирдик. Баҳор пайти, ўриклар гулини тўкиб, довучча бўлган пайт эди. Якшанба куни тўртталамиз Ҳакимларни ҳовлисига туташиб кетган боғларини олдида, довучча ейиш мақсадида йиғилдик. Чунки Ҳакимларнинг ҳовлисида ҳам, ҳовлининг ёнида жойлашган боғларида ҳам, ўрик дарахти кўп экилганди ва биз доим довучча ейишга ҳам, пишганда ўрик ейишга ҳам шу ерга келардик.

Тўрталамиз ўриклардаги довуччалардан бири, данаги чучук данак бўлганини танлаб тепасига чиқиб олдик. Роса едик, камига чўнтакларни ҳам тўлдириб териб тушдик. Ҳаким бориб уйларидан туз олиб келди. Энди тўртовлон ўрикни тагига ўтириб олиб, довуччаларни тузлаб еб, уёқ-буёқдан гаплашиб ўтирардик. Шу пайт ўртоқларимиздан бири рус тили ўқутувчимиз бўлган Муҳаббат опа ҳақларида нимадир деб гап бошлаб қолди. Ва мавзумиз бирданига шу муаллима ҳақида бўлиб кетди.

Бу муаллимамиз ўзи, шу йили институтни битириб, немис тилидан дарс бериш учун, бизни мактабимизга қўшни тумандан ишга келганди. Аммо ўқутувчи етишмаганлиги туфайли, бўш соатларида, биз бошланғичларга рус тилидан ҳам дарс ўтарди. Ўзи ҳали турмушга чиқмаган ва кийиниши бизнинг қишлоқ аёл ва қизларидан мутлақо фарқ қилар. Шаҳарликлардай кийинарди ва бу бизга ажабланарли туюларди. (Балки катталарга ҳам ажабланарли туюлгандир, аммо бу ҳақда билмайман) Тўртовлонни суҳбатимиз айнан ўқутувчимизни кийиниши ҳақида эди. Ўшанда ҳаммамиз ҳам, нимадир дедик. Аммо ўшанда фақат мен ўзим гапирган гапимни эслаб қолдим. Йўқ, аслида ўзим гапирган гаплар ҳам эсимдан чиққан эди. Аммо ўша гапларни орадан бир ярим ой ўтиб менга эслатишди. Эслатишганда ҳам, бир умр сабоқ бўладиган қилиб эслатишди.

Биз тўрт ўртоқ юрар эканмиз, тўдабошиликка мен ва Ҳаким даъвогарлик қилардик. Умид ва Қобил эса бизни ташаббусимиз ва таклифимиз ортидан эргашишар эди. Уларни ўзида тўдабоши бўлишга лаёқат йўқ эди. Гоҳида таклиф ва ташаббус ортида Ҳаким билан талашиб қолардик. Мен бир таклифни ўртага ташласам, у бошқасини айтарди, ёки у таклиф билдирганда мен бошқа таклиф киритардим Охири ўйнаётган ўйинимиз бузилиб, ҳамма уй-уйлик бўлиб тарқашига опкеларди.

Ўшанда, эсимда, яна нимададир келиша олмадик. Эртага мактабни охирги куни деган кун эди. Келишмовчилик охири жанжалга айланди. У даврларда ёш бола эдикми, жанжаллар кураш билан бошланиб, биримиз, иккинчимизни йиқитиб, тагига босиб олгунча давом этарди. Кейин ғолиб, мағлубни бирпас босиб ушлаб турарди. Мағлуб енгилганини тан олгандан кейин қўйиб юборилар, баъзида эса мағлуб йиғлаб ҳам юборарди. Шунда ғолиб уни қўйиб юбориб иккаласи туриб икки ёққа кетарди. Кейин, бир-икки кун гаплашмай юриб, яна ярашиб кетишаверарди. (Бошқаларни билмадиму, биз, тўртовлонда ҳам, ўша яшаган муҳитимизда ҳам, шундай эди.)

Ўшанда "эртага мактабни охирги куни" деган кун, Ҳаким билан ўртамизда жанжал чиқди. Оғзаки дўқ-пўписалар қўлга кўчди. Мен Ҳакимни йиқитиб тагимга босиб олдим. У йиғламади, "қўйвор" деди, холос. Мен уни қўйиб юбордим. У ўрнидан турдида "мен сен билан бошқа ўйнамайман, дўстликниям йиғиштирдим, сен билан ора очиқ", дедию, уйига кетди. 

Эртаси куни мактабга бир ўзим бордим. Дўстларим манга қараб турмай кетиб қолишибди. Ҳаким-ку аразлаган, аммо у иккисини ҳам Ҳаким томонга ўтиб, мени ташлаб, мактабга у билан кетиб қолишганига жаҳлим чиқди-ю, аммо қўлимдан нимаям келарди. Бугун у билан бўлишса, эртага мани ёнимда бўлишади. Уларни одатлари шу. Бир мен билан, бир Ҳаким билан кетиб қолишарди.
Мактабга борсам биринчи дарсимиз бошланиб бўлибди. Озгина кечикиб кирдим. Иккинчи дарсимиз рус тилидан эди. Муаллимамиз, ҳа ўша бир кийимини муҳокама қилиб гапирган муаллимамизни дарси эди. Мактабни охирги куни эди учун бу муаллимамиз ҳам хайлашиш дарси қилади. Танаффус пайтида синфда ўтиргандим Қобил югуриб келди. "Ўлдинг энди", деди ҳовлиқиб. "Тинчликми", - десам, "Ҳаким ўша довучча еган кунимиз муаллимамиз ҳақида айтган гапларингни ҳозир бориб ўзига айтиб берди", деди. Бу хабарни эшитиб шокка тушдим. Чунки ўша куни гапирган гапимни боғдан чиқар-чиқмас унутган эдим. Энди муаллима ман ҳақимда нима деб ўйлайди? Уни олдида нима деган одам бўлдим? Энди қаттиқ уришади. Уриши ҳам мумкин. Энг ёмони дарсдан кейин ота-онамни олдига ҳам бориши мумкин. Юрагим тез урар. Ҳатто ўрнимдан тура олмай, партага ёпишиб қолгандай ўтирардим. Буни устига синфкомман, биринчи партада, шундоқ ўқутувчини олдида ўтираман. Бошимни эгиб ўтирарканман, бирпайт қўнғироқ чалиниб, дарс бошланди.
Мана муаллимамиз ҳам кириб келди. Бутун синф ўрнимиздан туриб салом берар эканмиз, мен фақат ерга қарардим холос. Муаллимамизни ёнида яна бир опа бор эди. Дугонаси экан. Мактабни охирги кунида дугонаси бўлмиш муаллимамизни кўргани келган экан. Охирги партага бориб ўтирди. Муаллимамиз эса, кайфияти йўқлиги билиниб туради. Мен эса бошимни кўтара олмасдим. Шу пайт муаллимамиз "тарбиявий соатни" бошлади. Одатда бунақа дарслар ҳазил-ҳузул ва хайрлашиш билан ўтарди. Бу дарсимиз эса "мани тарбиялаш" билан бошланди. "Қара-я дугонажон, муштдек боши билан шу гапларни гапирганига, шу гаплар хаёлига келганига. Ким ўйлабди бундан шунақа гаплар чиқишини. Бўлмаса, синфнинг энг аълочи ўқувчиси, синфнинг синфкоми бу. Болаларга шундай ўрнак бўласанми? Ким ўргатди сенга бунақа гапларни? Ҳали ота-онангни олдига ҳам бораман сени, кўриб қўйишсин қанақа фарзанд тарбиялашаётганларини". Шу ерда юрагим ичимга баттар тортиб кетди. Муаллимамиз тепамда туриб олиб шунақа гапларни гапираяпти-ки, "Шу гапларни эшитгунча, қани эди оёғим остидаги пол ёрилсаю тагига кириб кетсам" деб ўйлардим. Муаллимамизни гапларини эшитиш жудаям оғир бўлаётганди. Назаримда, бор-йўғи қирқ беш минутлик дарс, ҳозир қирқ беш соатга чўзилиб кетаётганди. Энди эсласам ўшанда ҳатто "муаллима манку гапирган бўлсам, бу воқеани сизга чақиб берганлар ҳам индамай ўтиришмади, улар ҳам бундан баттар гапларни гапиришди" демабман. Уятдан бош кўтара олмай, муаллимани аччиқ гапларини эшитиб ўтирарканман, "дўстларимни" ҳам муаллимамиз ҳақидаги гапирган гаплари ҳақида ўйламасдим ҳам. Ўзим билан ўзим бўлиб ўтирардим. Мабодо улар гапирган гаплар ҳақида хаёлимга нимадир келганда ҳам, бу ҳақда муаллимизга индамаган бўлардим. Чунки барибир бош айбдор ўзим эдим. Энди қилган иш учун гап эшитаётганда "фалонча ҳам сиз ҳақингизда, фалон гапларни гапирганди", дейиш бу ўзим шу тобда ёмон кўраётганим чақимчиликни ўзим ҳам қилишим бўларди.
Шу учун ҳам муаллимамизни аччиқ гапларни бошимни эгиб, уятдан юзим қизариб, эшитиб ўтиравердим. Ва ниҳоят дарс тугаганини билдирувчи қўнғироқ чалинди. Муаллимамиз "тарбиявий соатни" тугатиб хайрлашиб чиқиб кетди. Ортидан синфдошларим ҳам ташқарига чиқишди. Мен эса ҳалиям ўрнимдан тура олмай ўтирардим. Охири зўрға ўрнимдан турдим ва бошқа дарсларга қарамай уйга кетдим.

Кейинги ўқув йилида рус тилидан бизга бошқа ўқутувчи дарс берди. Мен Ҳаким билан эса ўйнашни, бирга юришни йиғиштирдим.
Муаллимани эса онда-сонда узоқдан кўриб қолардим. Яқинига боришдан қўрқиб ва уялиб ундан нари қочардим.
Аммо, тақдир бизни яна учраштирди. Тўртинчи синфга ўтганимизда энди у бизга немис тилидан дарс берадиган бўлди. У биринчи дарсга кирганида кўзига қарай олмадим. У синфком кимлигини сўраганда ўрнимдан турдим, аммо ерга қарардим холос. Уни кўзига қараш жудаям оғир эди. Ўшанда у билан кутубхонага бориб китоб олиб келиш учун бордик. Кутубхоначи аёл синфимиздаги болаларни сонини сўраб, етарлича китобларни олдимизга олиб келиб қўйди. Китобларни ҳаммаси эски, муқовалари зўрға осилиб турарди. Шунда муаллимамиз кутубхоначи опадан, "опа бир дона янгиси йўқми шу китобингиздан", деб сўраб қолди. Кутубхоначи опа, муаллима ўзига сўраяпти деб ўйлади ва "ўзингизгами, бир дона янгиси бор", деб, янги китобни олиб чиқиб муаллимамизни қўлига берди. Шунда, муаллимамиз мениям, кутубхоначи опаниям ҳайрон қолдириб "ма, ол, бу китоб сенга", деб китобни менга узатса бўладими! Китобни олаяпману "раҳмат", деб ерга қарайман. Шунда кутубхоначи опа "Китобни ўзингизга оласиз десам, бунга бердингизку", деди. Шунда муаллимамиз "Ҳа ман бу болани жудаям яхши кўраман", деса бўладими! Иккинчи марта ер ёрилмади-ю ерга кириб кетсам деб ўйладим. Қулоғларимгача қизариб кетиб, бошимни кўтара олмасдим. Китобларни синфга қандай олиб бордим, қандай тарқатдим, эсимда йўқ. Ундан кейин ҳам дарсларда бу муаллимамизни кўзига қарамадим. Тўғрироғи қарай олмадим. Дарсда жавоб берсам ҳам муаллимани кўзига қарай олмай, ерга қараб жавоб берардим. Ўша ўқув йилини мана шундай ўтказдик. Кейинги йилдан муаллима опамиз бошқа мактабга ўтиб кетди.
Орадан йиллар ўтди, мактабни битирдик. Кейин муаллима опани вилоят марказида кўриб қолдим. Ман у кишини танимабман. У киши таниб, "сен Фурқатмисан", деб сўраганларидан кейин овозларидан танидим. Турмушга чиқибдилар, ҳозир фарзандлари ва турмуш ўртоқлари билан тинч тотув яшаётган эканлар. Ўша ёшликда ўйламай гапириб қуйган гапларим учун кечирим сўрадим. "Сени ўшандаёқ кечириб юборганман. Эсингдами сенга қаттиқ гапиргандим. Сенга дарс бўлсин, бошқа ундай қилма деб, шундай қилгандим. Дарс бўлдими сенга?", дедилар. Албатта дарс бўлганини айтдим ва хуш кайфиятда хайрлашдик.
Ҳа, ўша воқеа мени ҳаётимда катта сабоқ бўлганди. Ўшандан кейин, мана ҳанузгача, ҳар хил жойларда, ҳар хил гапларни эшитаман, аммо қулоғимни "икки тарафини ҳам очиб қўяман" ва эшитгандан унутаман.  Ўша воқеадан кейин ҳеч ким ҳақида ошиқча гапирмайдиган ва чақимчиликни ўлгудай ёмон кўрадиган бўлиб қолдим. Мабодо кимдир ниманидир чақимчилик қилиб гапирса тезда унга бу иши ёмонлигини таъкидлайдиган бўлдим.
Бу учун ҳанузгача ўша менга бир умрлик сабоқ берган муаллимамдан хурсанд бўламан. Уни эслайман. Дуо қиламан.
"Ҳозир қайерда ва қай ҳолатда юрган бўлсангиз ҳам Худо сизни ярлақасин. Сизга катта раҳмат азиз муаллимам!"

Қотил момо (Ҳаётий ҳикоя)

Наргиза шу тобда ўз уй хаёлларига чўмиб ўтирибди. Аслида ўшанда қаттиқ турса бўларкан. Ахир, ўзи ҳоҳламаса, уни ҳеч ким обориб тиғни остига тиқмасдику! Мана энди у бир умр виждон азобида яшашга маҳкум бўлаяпти. Орадан шунча йиллар ўтса-да, қалбдаги жароҳат битмас экан!

Фарзандлари улғайиб, иккита қизини узатди, аммо ҳамон ёш чақалоқларни кўрса, ўша машъум иш эсига тушаверади.
Эсига тушган сайин эса, яраси янгиланаверади, виждони қийналаверади.
Мана шундай изтироли ҳолатга тушганида, доим "Қайнонам ҳам шу ҳолга тушаётганмикан, ё уни парвойига кемаётганганмикин", деб ўйлайди. Кўзи қайнонасини кўзига тушганида, уни кўзига қаттиқ тикилади, аммо қайнонасини ўша ишдан афсусдалигини ҳам, афсусда эмаслигини ҳам англай олмайди. Қайнонасини кўзлари унга ҳиссиз ва совуқ бўлиб туюлаверади.

Ўшанда бош айбдор қайнонаси бўлсада, Наргиза унга бирон марта ҳам таъна қилмади, уни айбламади. Индамай қайнонасини хизматини қилиб кетаверди. Қайнонаси уйига келганда уйини тўрига ўтқизаверди. Ҳатто ичида ҳам уни қарғамади.  Аммо ўшандан бери қайнонаси уни кўзига ҳиссиз ва совуқ кўринади. Айниқса кўзига қараганда.

Наргизага маҳалладаги ўзларига мос бўлган хонадон фарзанди бўлмиш Икромжондан совчилар келишди. Ота-онаси маслаҳатлашиб розилик билдиришди. Биринчи навбатда Икромжонни характери Наргизани ота-онасига маъқул келган эди. Икромжон ўзи бироз бўш бола бўлсада, аммо жудаям тўғри, бировнинг ҳаққидан қўрқадиган, ота-онасини жудаям ҳурмат қиладиган, бировга қаттиқ гапирмайдиган, бировга озор бермайдиган бола эди. "Учар, топармон-тутармон" бўлмаса ҳам, юқоридаги сифатлари Наргизани ота-онасига маъқул келганди. Икромжонни онасини характери оғир аёл бўлсада, Икромжон оиладаги уч ўғилнинг тўнғичи эди "Бир кун келиб укаларини навбати келганда, алоҳида бўлиб чиқиб кетади ва қизимиз ўз оиласи билан алоҳида яшайди", деб ўйлашди. Шу сабабларнинг ҳаммасини ўйлаб кўриб Наргизани Икромжонга узатишга рози бўлишди.

Тўйдан кейин Наргизани бу оилага кўникиши осон бўлмади. Бу оиланинг қонун-қоидалари туғилиб ўсиб, ўнган оиласининг қонун-қоидаларидан батамом фарқ қиларди. Наргизаларнинг оиласида ҳал қилувчи  ролда асосан дадаси эди. Тўғри онаси ҳам, ўз фикларини билдириб турарди, аммо ҳал қилувчи қарорни албатта дадаси чиқарарди.
Дадаси, ҳатто Наргиза ва укаларини ҳам фикр билдиришларига имконият берарди. Кўпинча қарор чиқаришда, хотинининг, ёки фарзандларининг фикрларини ҳам, тўғри бўлса, инобатга олаверарди. Фарзандлар ҳам шу муҳитда тарбияланишган эди.

Аммо Наргиза келин бўлиб тушган хонадонда бундай эмас экан. Оила бошлиғи, том маънода қайнонаси экан. Қайнотаси ҳам, фарзандлар ҳам онанинг ҳеч бир фикрига, қарорларига қарши чиқа олмас эканлар. Қарши чиқиш уёқда турсин, муҳокама қилиш, ёки фикр билдириш ҳуқуга ҳам эга эмас эканлар. Тўғрими, нотўғрими қайнонасини айтгани-айтган, дегани-деган экан.

Наргиза бошида роса қийналди. Аммо сабр қилди. Чунки қайнонасини режасига кўра улар қайнисининг уйланишидан олдин алоҳида бўлиб чиқишади. Наргиза шуни ўйлаб ҳам сабр қилди. Орада тўнғич қизи ва кейинроқ иккинчи қизи туғилди.

Ва ниҳоят ўша кунлар ҳам келди. Уларни қишлоқ четидаги ерларида, уй тиклаб, алоҳида қилиб кўчириб қўйишди. Аммо аҳвол ўзгармади.
Энди қайнонаси уларникига келиб, тўғрими, нотўғрими, ўз маслаҳатларини бериб, ўша маслаҳат берган ишларини Наргизага ҳам, Икромжонга ҳам мажбурлаб қилдириб кетарди.  Қайнонасини тез-тез келиб "маслаҳат бериши"нинг сабаби иккинчи ўғлини уйлантириб, янги туширган келини қайнонанинг гап сўзларини писанд қилмайдиган, "маслаҳатлари"га қулоқ тутмайдиган чиқди. Қайнонаси минг жаврамасин, у  "нима деяпсан" демасди. Ўз ишларини билиб, қилиб юраверарди. Бундан дарғазаб бўлган қайнона "гапга кўнмайдиган" унақа келинни калтаклатмоқчи бўлиб, ўғлига неча марта ёмонлади. Аммо иккинчи ўғил Икромжонга ўхшаб бўш-баёв эмасди. Она келинини ёмонлаб гап очганда, "Ойи ишини билиб қилиб юрибдику, қуяверинг қилиб юраверсин, сиз мазза қилиб оёқларингизни узатиб дам олинг", деди ва шу билан бу мавзу ёпилди.
У бир пайтлар Наргизани эрига бир неча марта, ёмонлаб калтаклатган эди. Аммо бу "номери" иккинчи келини ва ўғлига ўтмади.

Бирга яшаётган келинига ортиқча маслаҳат бера олмаётган қайнона, энди бор маслаҳатларини, тез-тез ташриф буюриб Наргиза ва Икромжонга берарди. Икромжон-ку кўпинча ишга кетиб, уйда бўлмасди. Шу туфайли "маслаҳатлар"ни ҳаммаси Наргизани қийнарди. Аммо шунда ҳам у сабр қиларди. Чунки оилада шунақа тарбия кўрганди. Наргиза эслайди, онаси қайнонасини, яъни Наргизани бувисини жудаям ҳурмат қиларди. Дадасига айттириб, қайнонасини опкелтириб бир неча кун кетгани қўймай, ҳар хил тансиқ таъомлар пишириб бериб қайнонасини иззатини қилиб  олиб ўтирарди. Қизларига ҳам қайнонани ҳурмат қилиш, ўз онасидай кўриш ҳақида насиҳатлар қиларди ва бунга ўзиям ўрнак бўларди. Наргиза мана шундай руҳда тарбия топганди. Шу учун ҳам қайнонасининг маслаҳатлари кўпинча режаларига тескари бўлиб қолса ҳам, индамай бажарарди.

Шу орада ўтган бир неча йилларда Наргиза учинчи фарзандини ҳам дунёга келтирди. Энди уни иккита қизи, бир ўғли бор эди. Кейин эса тўртинчи фарзандига ҳомиладор бўлди. Буни эшитган қайнона Наргизани ўзи билан текширувга олиб боришини ва агар фарзанд қиз бўлса Наргизага ҳомилани олдиртириб ташлашини маълум қилди. Буни эшитиб Наргиза ҳайрон бўлди. "Нима деяпти бу аёл?" Бунга асло рози бўлиб бўлмайди. Кечки пайт эри келсин, унга айтади ва онасини бу йўлдан қайтаришини айтади.
Аммо Икромжон бўлиб ўтган гап-сўзни эшитдию "Мен онамга қарши чиқа олмайман", деди, қўйди.
Наргиза эридан бу гапни кутмаганди. Йиғлаб эрига бир дунё таъна гапларни гапириб ташлади. Аммо шунча гапдан кейин ҳам, эрини биронта туки қилт этиб ўзгармади. Эрталаб бу мавзу яна кўтарилганда, Наргизани таъналарини эшититиб, индамай ишига чиқиб кетди. Наргиза кўпинча эрига ҳам ҳайрон қолади. Тўғри онани ҳурмат қилиш керак, ҳатто бошга кўтариш керак. Майли уни маслаҳатларини ҳам ҳурмат қилсин, бажарсин. Аммо ҳозир гап, ҳозирча ҳомила бўлса-да тирик жон устида кетаяптику! Наҳотки қайнонасига хато қилаётганини ўғил бўлиб тушунтира олмаса? Наҳотки онани нотўғри ишини бажаришдан бош тортиш-бу онага нисбатан нонкўрлик бўлса?

Қайнонаси келганда Наргиза келин бўлиб тушгандан буён биринчи марта қайнонасига ўз фикрини, мақсадини билдирди. "Ҳомиламни олдирмайман" дея олди. Аммо шу пайтгача овози чиқмаган келинини, бунақа дейиши қайнонани жаҳлини чиқариб юборди ва дарғазаб бўлиб бор заҳрини Наргизага сочди ва охирида "Боламни иккита қизи бор, агар буям қиз бўлса, болам катта бўлганда буларни узатаман деб, ташвишлар билан ажалидан беш кун олдин ўлиб кетади-ю. Кейин ҳозир ҳам сен билан болаларингни боқиш учун, ўғлим тиним билмаяпти, сен уйда ўтириб уни қанчалик чарчаётганини қайердан ҳам билардинг. Сен билан фарзандларингни боқишни ўзи бўлаяптими? Иккита қизинг бор, етади шулар.  Теширувга борамиз, агар ҳомила қиз бўлса олдиртирасан, ўғил бўлса қолади, тамом вассалом", деди.  Наргиза "йўқ бормайман" деди бу сафар қайнонасини энди кўраётгандай секингина. Қайнона энди баттар тутақди. "Ё ҳозир мен билан духтирга борасан, ё кечки пайт ўғлим келганда айтаман, сени талоғингни бериб, учта боланг билан отангникига олиб бориб қўяди". Бу гапни эшитиб Наргизани хаёлига қайнонасини чизган чизиғидан чиқа олмайдиган эри келди. Агар қайнонаси эрига шундай талабни қўйса, эри аниқ талоғини бериб, учта боласи билан отасиникига олиб бориб қўйишдан ҳам қайтмайди. Ота-онасига бу ҳақда билдирай деса, қайнонаси бунга шу тобда имкон бермай, ҳозироқ духтирга жўнашни талаб қилаяпти.
Наргиза кўзида ёш билан қайнанасини олдига тушиб духтирга кўриниш учун жўнади.
Боришди, текширувда жонсиз бир апарат ҳомилани қиз деб чиқарди. Буни билганданоқ қайнонаси ҳомилани зудлик билан, ҳозироқ олдириб кетиш кераклигини талаб қилиб туриб олди. Наргиза худди жаллодни ҳузурига кираётгандай ҳуркиб, қўрқиб турарди. Духтирлар ҳомилани нега олдирмоқчи бўлганини сабабини сўрашганда, Наргиза қолиб қайнонаси "болалари ҳали ёш, болаларини бироз катта қилиб олсин, келажакда яна ҳомиладор бўлаверади", деб жавоб берди. Кейин аллақандай қоғозларга қўл қўйди. Шундан кейин ҳомиласини олиб ташлашди.
Ташқарига чиққан Наргиза қайнонасини башарасига қарагисиям келмасди. Руҳий тарафдан адо бўлди. "Кўнмасам бўларкан, оиламни бузса бузсин эди, бу аёл", деб тинимсиз ўйларди.  Унсиз йиғларди. Кўз ёшлари зардоб бўлиб ичига оқарди.

Кейин уйга бориб мазаси бўлмай ётиб қолди. Катта қизидан онасига бу ҳақда хабар юборди. Онаси келганда, бўлиб ўтган ишларни ҳаммасини, унга йиғлаб-йиғлаб айтиб берди.
Онаси авваламбор Наргизани ўзини роса уришди. "Хўш қайнонанг шунақа кескин талаб қўйган экан, биз қочиб кетмагандикку, югуриб олдимизга бормайсанми, даданг билан келиб қайнонангга насиҳат қилардик. Агар насиҳатга кўнмаса яна нимадир чораси бор эди-ку. Ҳаҳ қизим-а", деб роса Наргизани ишидан афсусланиб гапирди. Кейин эса ўрнидан туриб қудасинига жўнади. Бориб қудасига ҳам кўп гапларни гапирди. Аммо у аёлга гап кор қилмаслигини кўриб "Афсус сендай онага", деб индамай кетди. Қизиғи эркак қуданинг бу ишлардан умуман хабари йўқ экан. У бундан хабардор бўлганда ҳам хотинига индай олмас эди. Аммо онасининг гапига қараганда Наргизанинг қайниси ва овсини воқеадан хабар топиб, келиб қайнонасига келиб роса гапиришибди, ҳатто овсини уни қотилликда ҳам айблабди.

Ўшандан кейин йиллар ўтаверди ва Наргиза яна ҳомиладор бўлди ва қиз туғди. Орадан яна йиллар ўтди. Иккита катта қизини узатишга улгурди. Аммо шу пайтгача қайнонаси бирон марта ҳам ўша ишидан афсусланиб гапирмайди. Гапиргани, афсуслангани билан нима ўзгарарди? Шунақа ҳолатларда Наргиза, "Қайнонам ўзидан ўтганини ўзи билаётган эканми, виждони қийналаяпти ўша қилган қотиллиги учун. Аммо сир бой бермаяпти шекилли", деб ўйлайди. Қайнонасини энди олдингидай шашти йўқ. Учинчи ўғилни уйлантиргандан кейин, туширган келини бўлиб ўтган воқеаларни эшитиб уни умуман назар писанд қилмади. Мана ёшиям бир жойга бориб қолди. Бу орада Наргизанинг қайнотаси вафот этди. Қайнонаси ёлғиз қолиб анча босилди. Энди уни маслаҳатлари ҳеч кимга керак эмаслигини тушиниб етди, аммо "тарки одат, амри маҳол" дегандай ҳозир ҳам қарийб ҳамма ишларда, тўғрими, нотўғрими бир маслаҳат бериб кўради. Аммо энди уни маслатлари ҳеч кимга керак эмас. Энди ҳеч кимни ўз "маслаҳатларини бажаришга" мажбурлай олмайди. Ҳатто Наргиза ва уни эрини ҳам.
Аммо Наргизани қалбидаги оғриқ ҳамон қийнайди. Ҳамон қайнонасидан ҳам кўра ўзини айблайди. Доим чақалоқларни кўрганда ўша олдирган ҳомиласи эсига тушади.
Ўшанда қайнонаси "буларни боқишни ўзи бўладими", деб, Наргизани йўқчилик, қийинчилик билан қўрқитиб таҳдид қилганди.  Ўшандан буён бошлари йўқчиликдан, камбағалликдан чиқмайди. Йўқ кунлари ўтаяпти, оч, яланғоч қолишмаяпти.  Аммо яшаш шароитлари оғир. Қизларини ҳам ўзларига ўхшаган оддий оилаларга узатишди. Тўйни ҳам қариндош-уруғлар ёрдамида амаллаб ўтказишди. Ўша ҳомила олдирилгандан бери ҳаётлари йўқчиликдан, етишмовчиликдан чиқмайди. Эр-хотин баравар, тинимсиз ишлашади. Аммо топганларини баракаси йўқ.
Яқинда маҳалладаги йиғинлардан бирида, бир илмли отинойи "камбағаллик ва боқишдан қўрқиб, ҳомилани олдириш", бу жудаям оғир гуноҳлигини, бу ишни қилган инсонлар қаттиқ гуноҳкор бўлиш билан бирга, шу ишни қилган инсонларни Яратган бир умр йўқчиликка рўбарў қилиб қўйишини", эшитиб Наргизани дарди яна янгиланди. Эри иккаласи тинимсиз ишлашса ҳам нега рўзғорларида барака йўқлигини сабабини тушуниб етгандай бўлди. Ва Яратгандан гуноҳларини кечиришини сўраб йиғлаб-йиғлаб дуо қилди.